Tarihi şaraphane

Siren Bora

İzmir, Güzelyurt Mahallesi, Havra Sokak No 51’de yer alan Tarihi Akın Pasajı, 18 Nisan’da, Anıtlar ve Sitler Günü Kutlaması temasına sahip bir çalıştaya ev sahipliği yaptı. Tarkem tarafından restore edilen yapı, aynı zamanda ilk kez misafir ağırlıyordu. Yapının önünden geçen sokak, tarihi Havra Sokak’tır. İç Liman dolmadan önce, rıhtımı ile Smyrna Agorası’nı birbirine bağlayan Havra Sokağı, adeta devamı niteliğine sahip Dikilitaş Sokak vasıtasıyla Bizans döneminde mahallelerin yer aldığı Kadifekale eteklerine değin uzanıyordu. Bugün Havra Sokağı üzerinde yer alan pazar, muhtemelen Osmanlı döneminin eseriydi ve Smyrna Agorası’ndaki Roma çarşısının yerini almıştı. Öte yandan,  bir zamanlar Havra Sokağı’na açılan Etz Hayim Sinagogu[1], muhtemelen yıkılan Bakiş Sinagogu yerine inşa edilmişti[2]. O halde Bakiş Sinagogu’nun Havra Sokağı’na açılan büyük avlu kapısından dolayı sokağın adı, Bizans döneminden beri Havra Sokağı olabilirdi.  

Tarihi Akın Pasajı yapısı, Etz Hayim Sinagogu ve Tinoket Melamed Yeşivası yapılarıyla sırt sırtadır. Çünkü İzmir Yahudi Cemaati tarafından, haham gözetimi altında koşer şarap üretme amacıyla Tinoket Melamed Yeşivası’nın arazisi üzerine inşa edilmiştir. Adı da Asmalı Şaraphanesi’dir. Esasen, giriş kapısı üzerinde yer alan, 5660 (1900) tarihinin altındaki üzüm dalı ve asma yaprağı kabartmaları, bu ada atıfta bulunuyor olmalıdır. 1824 tarihinde inşa edilen Tarihi Asmalı Şaraphanesi[3], tam 200 yıl sonra, Tarihi Akın Pasajı adıyla hizmete açıldı.

1876’ya kadar bir sorun çıkmadan üretim yapan şaraphane yapısının küçük bir bölümü, bu tarihte satıldı[4]. Yapı, 1895 tarihinde, Halifa Politi tarafından şaraphane olarak kullanıldığına göre[5], 1876 tarihli satışta, yapının bir kısmının Politi Ailesi tarafından satın alınma olasılığı da dikkate alınmalıdır. 1894 tarihinden, 1920 tarihine değin yetimhane ve yaşlılar yurdu olarak hizmet veren Havra Sokağı üzerindeki cemaat mülkü dükkânlar[6], savaşlarda (1911-1918) şehit düşenlerin ve yetim kalan çocuklarının artan sayısı sebebiyle kifayet etmeyince; Şaraphane’nin alt katı da, yetimlerin hizmetine ayrıldı[7]. Yetimhane yapılarının tümü, uzun yıllar Hazan kızı Sultana tarafından yönetildi[8]. 1940’lı yıllarda, şaraphaneyi satın alan İbrahim Helvacı’ydı. Önce helva imalathanesi, sonra bisküvi fabrikası olarak kullanılan yapı, 1950’li yılların sonunda Celal Akın tarafından satın alındı. Ayakkabı imalathanesine dönüştürülen yapının Akın Pasajı adı, Celal Akın’ın soy adından gelmektedir[9]. O halde, Tarihi Akın Pasajı’nın, sadece 70 yıllık[10] bir tarihi geçmişi vardır.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi kayıtlarına göre, günümüzden 200 yıl önce İzmir Yahudi Cemaati tarafından inşa edilen Asmalı Şaraphanesi, restore adı altında tamamen yıkılıp yeniden inşa edilmeden önce[11], hâlihazırda yaşayan bir topluluğun kültür geleneğine ait benzeri olmayan bir eser değil miydi[12]?  

Şaraphane yapısını yıkıp yeniden inşa etmeden önce, bu yapının İzmir Yahudilerinin tarihi şaraphanesi olduğuna ilişkin bilgilendirilen Tarkem, binayı tarihi eser yapı olarak değerlendirdi mi? Bu konuda, gerekli mercilere başvuruda bulundu mu? 200 senelik yapı, 1. derece, 2. derece, ya da 3. derece yapı olarak mı tescil edildi?

İzmir Liman Kenti’nin UNESCO Dünya Mirası Listesine kalıcı girişini sağlamayı tek başına üstlenen Tarkem, kente ait taşınmaz kültürel varlıkların korunmasını da güvence altına almayı taahhüt etmişti. Yeniden inşa edilen şaraphane yapısının giriş kapısındaki bilgilendirmede, ne şaraphanenin adı, ne işlevi ne de onu inşa eden İzmir Yahudi Cemaati’nin adı mevcuttur. Tarkem, Asmalı Şaraphanesi’nin 120 yıllık geçmişini görmezden mi geliyor?

Anadolu’da, 17, 18 ve 19. yüzyıllara ait özgün bir Yahudi mahallesini tüm kurumlarıyla yaşatan tek kent İzmir’dir. Bir Yahudi topluluğunun olmazsa olmazı, koşer şarap üreten şaraphanenin kimliğini farkında olmadan silen Tarkem; esasında sahip olunan, fakat değeri kavranamayan bir kültürel varlıkla birlikte, UNESCO Kültür Mirası kriterlerinden birini de yok ettiğinin bilincinde midir?