“Kaleidoscope”: Avrupa'daki Yahudi gençlerin otobiyografi projesi

‘Kaleidoscope’, Türkçede çiçek dürbünü veya kaleydoskop olarak da bilinen, içine bakıldığında renkli desenler görülen bir aygıttır. Bu desenler, ışığın yansımasıyla elde edilir ve dürbün hareket ettirildikçe sürekli değişir.

Projenin adının bundan esinlenilmiş olması çok da şaşırtıcı değil. Proje aslında çok katmanlı hayatlarımıza ışık tutmak istiyor; özellikle Avrupa, Yahudi, genç gibi kimliklerin getirdiği farklılıkların ve sentezin, çiçek dürbünü gibi çok küçük bir hareketle fark yaratma hâlini gösteriyor. Ben de örnek otobiyografilerinden biri olmanın onur ve heyecanını yaşıyorum.

Bir diğer ilginç tarafı ise, proje bir asır önce hayata geçirilen başka bir projenin mirasçısı rolünü de oynuyor. YIVO Institute, 1925 yılında Litvanya’nın başkenti Vilnius’ta Yidiş Bilim Enstitüsü olarak kuruldu. O zamanlar Vilnius, 1. Dünya Savaşı’nda kurulan ve 1918-1939 arasında merkez ve doğu Avrupa’da süren İkinci Polonya Cumhuriyetinin bir parçasıydı. YIVO hâlen çok değerli projelere imza atan ve özellikle Doğu Avrupa, Almanya ve Rusya'daki Yahudi yaşamının kültürel tarihinin yanı sıra imla, sözlük bilimi ve Yidiş ile ilgili diğer çalışmaları koruyan, inceleyen ve öğreten bir kuruluş. YIVO Arşivleri ve Kütüphanesi, dünyadaki Doğu Avrupa Yahudi medeniyetine ilişkin en büyük ve en kapsamlı materyal koleksiyonunu temsil etmekte. 23 milyon öğenin arasında, Holokost öncesi ve sırasında, Doğu Avrupa Yahudileri için yaşamın nasıl olduğuna dair bize özgün fikirler veren orijinal günlükler, anılar ve otobiyografiler yer alıyor.

YIVO’nun otobiyografi koleksiyonunun biraz acı-tatlı bir sonu var. Sonunun etkisi hâlâ devam ediyor. Bu projeye hikâyelerini sunan 16-22 arası gençlerin birçoğu Şoa’da hayatını kaybederken, hayat hikâyeleri YIVO’da sonsuza dek yaşayacak. Projenin başlangıcı, Avrupa’daki Yahudi tarihinin en dramatik ve karmaşık dönemlerinden birinde, yüzlerce gencin hikâyelerini hayata geçirmesiyle başlıyor. 1930’larda YIVO’nun Vilnius’da düzenlediği bir dizi yarışma için yazılan bu otobiyografilerin sahiplerinin çoğu hayatta kalamadı.

YIVO'nun Polonya'daki Yahudi Gençliğinin Otobiyografileri koleksiyonundan, 1932-1939'dan materyaller. YIVO Arşivleri: https://www.yivo.org/Autobiographies-Diaries-Journals

Otobiyografilerin sahipleri aslında şu anda tanıdığımız ve inanılmaz işlere imza atan kişiler, o zamanlar belki de sadece fikirleri olan gençlerdi… Çoğu Polonya ve Litvanya’daki kasaba ve şehirlerden gelse de bir kısmı İngiltere, Filistin’de İngiliz Mandası, Suriye ve ABD gibi görece daha uzak yerlerden geldi.

Yazarlardan biri, hikâyesini ve yazılarını yakinen tanıdığımız Elie Wiesel. Kendisi Şoa’dan kurtulup birçok kişiye ilham olmuştur. Elie Wiesel YIVO’nun 2011’deki Kültürel Miras Yemeği’nde (Heritage Dinner) şu sözleri paylaştı: “Eski belgeleri bulmak çocukluğuma dair pek çok anıyı hatırlatan bir şey… İşte bu YIVO. Her türlü yazıyı, her türlü anıyı topladı. Ve kalbinizin biraz daha hızlı atmasını sağlıyor.”

Otobiyografilerini sunan çocuklar ve gençler günlük yaşamları hakkında yazdılar; birçoğu şehirdeki yaşamlarını ve geleceğin neler getireceğine dair endişelerini tartıştı. İş bulma mücadelelerini ve bu süreçte karşılaştıkları antisemitizmi paylaştılar. Birinci Dünya Savaşı'nın, Polonya-Sovyet Savaşı’nın ve Polonya-Ukrayna Savaşı’nın dehşetini ve hayatlarının nasıl etkilendiğini yazdılar. Diğerleri çocukluklarına, eğitimlerine ve ailelerine dair hikâyeler paylaşarak yoksulluk ve mücadele hikayelerini paylaştılar. Otobiyografiler Naziler tarafından yağmalandı ve 1942’de Almanya'ya gönderildi. Bunlar, II. Dünya Savaşı'ndan sonra Frankfurt'ta bulunan ve 1947'de New York City'deki YIVO’ya gönderilen YIVO arşiv malzemeleri arasındaydı.

Projenin yaratıcısı Rothschild Foundation Hanadiv Europe’te Hibe Programı Yöneticisi - Yahudi Toplumsal Yaşamı üzerine çalışan Daniela Greiber, mart ayında proje hakkında The Times of Israel’e yazmıştı: https://blogs.timesofisrael.com/young-europeans-insist-on-living-jewish-lives-and-they-write-about-it/ O da kendi çekirdek otobiyografisini yazarak başlıyor. “2024'te binlerce genç Avrupalı Yahudi’nin benimkine benzer hikâyeleri var; göç, kökleşme ve yeniden doğma hikayeleri…” diye ekliyor. Anlatmak istediği, Avrupa’daki genç Yahudiler de yaşıtları gibi. Arkadaşlarıyla vakit geçiriyor, ebeveynlerine kafa tutuyor, dünyadaki yerlerini çözmeye çalışıyor, anlam ve aidiyet arıyor. Çoğu zaman çiçek dürbünü gibi Yahudi kimlikleri ve Yahudi cemaatleriyle karmaşık ilişkileri var. Hem artan antisemitizm hem de Yahudi cemaatinden ve İsrail'den kopuşa dair raporlar var. Her şeye rağmen binlerce genç Yahudi, bugün Avrupa'da aktif Yahudi hayatı yaşamakta ısrar ediyorlar.

Projeye benim gibi destek olabilir ve eğer 17-24 yaşları arasında Avrupa’da yaşayan bir Yahudi iseniz, siz de hikâyenizi kendi bakış açınızdan yazabilirsiniz: https://www.kaleidoscope-lives.eu/en/ ve https://www.instagram.com/kaleidoscopeliveseu?utm_source=ig_web_button_share_sheet&igsh=ZDNlZDc0MzIxNw==

Sürekli gelişen hikâyenizi istediğiniz gibi şekillendirebilir, Avrupa'da genç bir Yahudi olmanın nasıl bir şey olduğunu dilediğinizce yazabilirsiniz!