En çok okunan Yahudi Tevrat yorumcusu olan Rashi, aynı zamanda Babil Talmudu´na da genel bir yorum yazmıştı.
Rashi, İbranicede adının baş harflerinin kısaltılması olarak bilinen Rabi Solomon ben Isaac (Shlomo Yitzhaki), tarihin en etkili yorumcularından biridir. 1040 yılında Kuzey Fransa'daki Champagne, Troyes'da dünyaya geldi.
Rashi 17 yaşındayken Worms'ta eğitim aldığı yeşivanın hahamı Yaakov ben Yakar'ın ölümünden sonra ders verdiği bu yeşivanın adı 'Raşi Midraş'ı olarak anılmaya başladı. Midraş II. Dünya Savaşı’nda Almanlar tarafından yıktırıldı ve 1950'de yeniden inşa edildi.
Rashi, 25 yaşındayken, haham olduğu Troyes'a döndü. O zamanlar hahamlar henüz maaşlı memurlar olmadığından, Rashi ailesiyle birlikte yerel üzüm bağlarında çalıştı. Rashi'nin Yocheved, Miriam ve Rachel adında üç kızı vardı. Bu kızlar babalarının öğrencileriyle evlenerek, ünlü hahamların annesi oldu. 1070'te, bazıları ileride önemli Yahudi bilginleri olacak birçok öğrenciyi eğittiği bir yeşiva kurdu. Rashi, 1096'da Kutsal Toprakları ziyarete giderken, Haçlılar tarafından arkadaş ve aile üyelerinin katledilmesine tanık oldu. 1105’te Troyes'da hayatını kaybetti.
BAŞLICA ESERLERİ
Rashi'nin en bilinen eserleri Tevrat ve Babil Talmud'u üzerinde yaptığı kapsamlı yorumlardır. Talmud'un 1520'lerden itibaren, Rashi'nin yayınlanan yorumlarında, kenar boşluklarına onun şahsi yorumları da eklenmişti. Tevrat üzerine yaptığı yorumlar, günümüze kadar Yahudi eğitiminin temel unsuru haline geldi. Genellikle, öğrenciler yeşiva ve Yahudi gündüz okullarında öğrenim görmeye başladıklarında, bu konuları öğrenir. Rashi'nin Tevrat üzerine yorumları, 7. ve 10. yüzyıllar arasında din bilginleri tarafından derlenen ve telaffuzu sesli harf notasyon sistemi kurarak açıklığa kavuşturdukları bir Tevrat versiyonu masoterik metne bağlanmaktadır. Masoterik1 versiyonu hazırlarken, bilginler ayrıca belirli kelimelerin, muhtemelen bu kelimelerin önemini belirleme çabasıyla, kaç kez yazıldığını da saydı.
Rashi, yorumlarının yanı sıra Yahudi hukukuyla ilgili çeşitli sorulara cevap vermiş ve dini şiirler yazmıştı.
İMZA STİLİ
Rashi'nin yorumları metnin basit anlamını açıklayıcı (Psahat olarak bilinir) ve fazla ayrıntıya giren yorumlayıcı bir (Drash olarak bilinir) üslup olarak nitelendirilir. Klasik haham yorumlarını toplar ve iç içe geçirirken kendi bakış açılarını da ekler. Rashi'nin genel okuyucuya erişebilirliği konusunda bazı tartışmalar vardır. Dili açık ve öz olduğundan, eseri genellikle kitlelere yönelik olarak nitelendirilir. Ancak, özlü anlatımı okuyucunun bazı temel bilgilere sahip olduğunu ve bu nedenle her şeyi ayrıntılı olarak açıklamak zorunda olmadığını varsayar.
Rashi üslubunun açıklığı, özlü oluşu ve belirsiz fikirlere ışık tutma becerisi ile bilinir. Esas olarak İbranice yazan Rashi, yorumlarında zaman zaman kendi terimlerini türetmişti. Ayrıca, Fransızca konuşan dinleyicilerine özellikle de kendisini etkileyen konularda, eğitim vermenin bir yolu olarak, İbranice terimleri sık sık Fransızcaya çevirip Fransızcayı İbranice alfabe ile yazmıştı (bu terimler La'azim olarak bilinirdi).
RASHİ'NİN ETKİSİ
Rashi'nin yazıları, metinleri yorumlama yöntemleri hızla yayıldı, ardından gelen tüm haham yorumlarını etkiledi. Çalışmalarını paylaşan birçok öğrencisi sayesinde, yazıları ve metin incelemesine yaklaşımı Fransa'nın dört bir yanındaki Yahudi topluluklarında hızla kullanılmaya başlandı ve yaşamı boyunca Kuzey Avrupa'ya yayıldı. Yüzyıl içinde çalışmaları, diğer ülkelere de yayıldı. Aslında, dünyanın İbranice olarak basılan ilk kitabı Rashi'nin 1475'te İtalya'nın Reggio kentinde basılan Tevrat yorumuydu.
Rashi’nin öğrencileri arasında tanınmış Talmudistler olarak aile üyeleri de vardı. Damadı Isaac ben Meir, 'Ribam' olarak, torunları Samuel ben Meir 'Rashbam' olarak ve Jacob ben Meir Rabenu 'Tam' olarak bilinirken, hepsi Rashi'nin öğretilerini aktardı ve genişlettiler. Rashi'nin yaklaşımına dayanan Rabenu Tam'ın Sefer ha Yashar (Adil Olanların Kitabı), İbranicede 'Eklemeler' anlamına gelen Tosafot edebiyatıyla ilişkilendirilen yeni bir yorumlama biçimini tanıttı. Tosafot edebiyatı, bir metni birçok şekilde analiz eder, argümanlara itirazlar getirir ve olası çözümler sunar. Bu, Rashi'nin açık ve basit bir şekilde sunma tarzından farklıdır.
Diğer birçok Yahudi bilgini de Rashi'nin çalışmalarından doğrudan etkilenmiştir. Bunlar arasında Rashi'nin çağdaşları ve öğrencilerinin cevaplarını sunan Sefer ha Pardes (Cennet Kitabı) 12. ve 14. yüzyıllardaki çalışmalardan derlenen Sefer ha Orah (Işık Kitabı), yasaklanan ve izin verilen şeylerin kitabı ve hukuk kurallarını ve cevaplarını içeren Vitry. Ayrıca Rashi'nin yorumları üç yüzden fazla ‘süper yorum’ (yorumları üzerine yorumlar) üretti.
Rashi’nin etkisi Yahudi cemaatinin ötesine uzanıyordu. 1292'de doğan Fransisken rahip Nicholas de Lyra'nın Tevrat yorumları büyük ölçüde Rashi'nin çalışmalarına dayanıyordu. De Lyra'nın çalışmaları daha sonra Martin Luther ve Protestan Reformu’nu etkiledi. Rashi'nin Tevrat yorumları 17. ve 18. yüzyıllarda Hıristiyan bilginler tarafından Latinceye ve 1838'de Almancaya çevrildi.
Her ne kadar eseri felsefi açıdan özgün sayılmasa da Maimonides’in eserlerinin aksine Rashi, sonraki Yahudi edebiyatı üzerinde diğer Yahudi yorumcularından daha geniş bir etki bırakmış ve günümüze kadar Yahudi öğretisinin değişmez bir parçası olmaya devam etmişti.
RASHİ YAZISI
Rashi yazısı veya Sefarad yazısı, 15. yüzyıl Sefarad el yazısına dayanan İbrani alfabesi için bir yazı tipidir. Adını eserleri geleneksel olarak bu yazı tipinde basılan Rashi'den alır. Ancak Rashi'nin kendisi yazının kullanılmaya başlanmasından birkaç yüzyıl önce ölmüştü. Abraham Garton, Sonsino ailesi ve Daniel Bomberg gibi erken dönem İbranice tipografları tarafından Rashi'nin yorumlarının belirgin bir şekilde yer aldığı Mikraot Gedolot ve Talmud gibi baskılarda bir model olarak alınmıştı.
Matbaa için yazı tiplerinin ilk gelişimi genellikle önceden var olan bir el yazması kültürüne dayanıyordu. İbranice basında, Tevrat ve diğer önemli eserler için kare veya blok harfler kullanma geleneği hâkimdi. Ancak haham yorumları gibi ikincil dini metinler genellikle Sefarad kökenli yarı el yazısı biçimiyle ayarlanmış ve nihayetinde Rashi yazı tipi olarak normalleştirilmişti.
LADİNO KULLANIMI
İbranice dilindeki kullanımının yanı sıra, Rashi alfabesinin uyarlanmış bir biçimi, İbranice alfabesiyle Ladino dilindeki metinleri yazmak için yaygın olarak kullanılır. Ladino’da bulunan ek sürtünmeli sesleri ifade etmek için, alfabe mevcut harflerle diakritik işaretler eklenerek genişletilir. Blok baskıda bir İbranice harf tipik olarak bitişik bir Geresh ile değiştirilirken, Rashi alfabesinde yeni harfler, doğrudan bir harfe breve şeklinde bir varrica (küçük çapraz çubuk) rafe diakritik2 işareti eklenerek oluşturulur. Tarihsel olarak, ‘Solitreo' olarak bilinen bir el yazısı alfabesi, Balkanlar ve Türkiye'de Ladino’nun standart el yazısı biçimi olarak kullanıldı.
---
1 Masoretik Metin (İbranice Mashoret/ gelenek kelimesinden), Tevrat'ın geleneksel İbranice metni, titizlikle bir araya getirilmiş, kodlanmış ve doğru telaffuzu sağlamak için ayırıcı işaretlerle desteklemiştir.
2 Diyakritik: bir harfin üstüne, altına, içinden veya üzerine konulan ve genellikle kelimenin söyleniş şeklini etkileyen bir işarettir.
