Ankara ve İstanbul Devlet Tiyatroları ortak yapımı ‘Medea-Material’
Bertholt Brecht’le birlikte 20. yüzyıl Alman tiyatrosunun en önemli oyun yazarı, tiyatronun Samuel Beckett’den beri en büyük şairi, dramaturg, yazar, denemeci tiyatro yönetmeni, Heiner Müller (1929-1995), çizgisel dramatik anlatım yerine, çağrışımları ve mantıksal bağlantıları yeğleyen biçemi ve bilmece gibi çözümlenmek isteyen bölük pörçük anlatımıyla postmodern avangard tiyatronun dünya çapında en önde gelen yaratıcılarından biri olarak kabul görmektedir.
1977’de yazdığı, post-dramatik tiyatronun en önemli örnekleri arasında yer alan ‘Hamlet Makinesi’ ile Shakespeare’in metinleri aracılığıyla geçmişle hesaplaşmaya girişen Müller, klasik tarih anlayışından diktatörlerin yıkımına, kadınlara uygulanan baskı ve şiddetten, devrimlere pek çok temaya değinen katmanlı yapısıyla, izleyiciyi önyargılarından arınmaya, farklı bir tiyatro serüvenine katılmaya çağırıyordu.
1950’den beri 30 yıl boyunca üzerinde çalıştığı ve Berlin Duvarı yıkılmadan önce kaleme aldığı ‘Medea’ oyunlarında da Euripides ve Seneca’nın metinlerinden alıntılarla düşsel bölümleri, çağcıl manzaralarla mitolojik sahneleri iç içe geçirerek Medea’yı bir karakterden ziyade bir materyal olarak ele alır. Karakter, yapı, anlatı, performans öğelerinde yarattığı bağlantılar ve karşıtlıklarla Medea miti üzerinden Batı uygarlığını analiz ederek insanlığın karşı karşıya olduğu küresel tehlikeleri ve yaşadığı travmaları son derece zengin bir imgelem gücüyle sahneye taşır.
Oyunlar ifadesini özellikle kullandım, çünkü dünyanın birçok yerinde ‘Medea-Material’ başlığı altında sahnelenen bu yapım, ‘Verkommenes Ufer / Yağmalanmış Kıyı’, ‘Medeamaterial’ ve ‘Landschaft mit Argonauten / Argonotlu Manzara’ adlı üç kısa oyundan oluşan, mitolojiyle tarihin, anılarla rüyaların iç içe geçtiği şiirsel bir üçlemedir.
Ankara ve İstanbul Devlet Tiyatrolarının ortak projesi olarak Festivalde prömiyer yapan ‘Medea-Material’i, Ayşe Emel Mesci yönetiyor. Dekor tasarımını Murat Gülmez, kostüm tasarımını Funda Çebi, ışık tasarımını Yakup Çartık, sinevizyon mapping tasarımını Can Akyürek yapmış.
Ayşe Emel Mesci, Hilal Ceylan’ın başarıyla Türkçeye aktardığı metnin şiirsel yapısını açığa çıkaran yoğun dramaturgiden yola çıkarak, oyunu anlaşılmasından çok duyumsanmasını amaçlayan görkemli bir görsel işitsel şölen olarak yönetiyor. Tüm monolog ve diyalogları tek bir oyuncuya yüklüyor ve koroyu metnin müzikalitesinin bir öğesi olarak kullanıyor. Koreografiyi de üstlenen Mesci, solistlerin ve koronun tek vücutmuş gibi uyumuyla, metnin her zaman öne çıktığı sahnelemesinde performansı bedensel devinimlerin kusursuz olduğu bir dans tiyatrosuna da dönüştürüyor. Bu bağlamda oyuncu Furkan Şahin’in dansçı olarak çok etkileyici olduğunu belirtmem gerek.
Ustalıklı dekor, ışık ve kostüm tasarımlarıyla yaratılan düşsel dünyada, seyircilerin anlatıyı kaybolarak, tekrar yolunu bularak, ama hep soluk soluğa izlemesinin en önemli etkenlerden biri de, tüm ekibin benzersiz uyumlu oyunculuğudur. Devlet Tiyatroları Genel Müdür Yardımcısı ve Başrejisörü Sükun Işıtan, göklerden inmek ya da düz duvara tırmanmak gibi müthiş bedensel zorlamaları da içeren kusursuz bir yorumla her şeyden önce büyük oyuncu olduğunu bir kez daha kanıtlıyor.
Oyunla ilgili açıklamaları spoiler olarak görmeyin. Bu notlar oyunu izleyecekler kadar, izledikten sonra anımsayacak olanlar ya da bir kez daha bu yolculuğa katılmak isteyenler için kişisel bir rehber niteliğinde.
Mitolojik öykünün ana hatlarını ve bazı karakterleri korusa da, Müller çarpıtılmış ve kırılmış anlatısında antik tragedyanın kronolojisini de alt üst ederek olayların günümüze yansımasına odaklanır, bir kez daha tüm insanlığı ilgilendiren sorular sorar ve ‘dördüncü duvarı’ ortadan kaldırarak yaratıcı yolculuğuna izleyicileri de dâhil eder. Bu amaçla Mesci, salona almadan önce fuayedeki kısa bir sözsüz ön oyunla seyircileri Müller’in dünyasına davet eder.
İnsanlığın, belki de bile bile, küresel bir felakete koşturarak gitmekte olduğunu yansıtan ‘Yağmalanmış Kıyı’, tüm trajik olayların ardından, sanırım günümüz Korintos’unun atıklar ve cesetlerle dolu deniz dibinde geçer. Medea suyun yüzeyinden / göklerden, Ayşe Emel Mesci’nin yarattığı görkemli denizin dibine yavaş yavaş süzülerek iner… Bu çarpıcı bölüm, Müller’in birçok kez ifade ettiği, tiyatronun felaketleri fiilen önleyemese bile “hayal gücünü harekete geçiren, gözümüze batan bu dikeni gösteren” bir görüntü vererek engellemeye çalıştığı savını kanıtlar gibidir.
(Medea Sükûn Işıtan; Koro Aleyna Güreli, Berfin Batır, Elif Demir, Nazlı İnan, Sevtap Aktekin, Melis Özpaça, Serenay Sorgeç; Argonotlar Erdi Erciyas, Kürşat Kurnaz, Furkan Şahin)
Tragedyadaki Medea, Jason ve bazı diğer kişilerin karakter olarak en belirgin biçimde var oldukları bölüm ‘Medeamaterial’dır. Medea ile Jason’un ilişkisinin sona ermek üzereyken başlayan oyunda, yöneticiye dönüşen eski soyguncu, yaşlanmaya yüz tutmuş karısını boşayıp, durumunu sağlamlaştırmak amacıyla Korintos Kralı’nın kızıyla evlenme hazırlığındadır. Jason için kardeşini bile öldürmüş olan Medea, nakarat gibi “bana bir kardeş borçlusun” cümlesini tekrarlayarak tutkulu bir âşıktan acımasız ve ürkünç bir intikamcıya dönüşecek, Jason’a vermiş olduğu en güzel armağan olan çocuklarını, rakibesini ve kralı yok edecektir…
Müller’in iki ana sorunsalı, cinsel ve ahlaki ihanetle, kültürel baskı aracılığıyla fiziksel ve düşünsel sömürü temaları bu bölümde iyice açığa çıkar. Jason, paragöz çetesi Argonotlarla birlikte yabancı ülkede hazine avına çıkmış bir maceraperesttir. Medea aşkı yüzünden onun suç ortağı olmuş, kendi soyuna ihanet ederek Yunanlılarla iş birliği yapmış, ülkesi Kolkhis’in mahvına sebep olmuş kral kızıdır. Jason’un aldatıcı çekiciliğinin baştan çıkardığı, sonrasında ihanete uğrayan Medea gibi, el değmemiş Kolkhis de Jason ile öngörüsüz Argonotlar / Batılılar tarafından tecavüz edilmiş, soyulmuş, can suyu emilerek içilmiştir.
(Medea /Jason /Oidipus Sükûn Işıtan; Gaia Nazlı İnan, Melis Özpaça, Aleyna Güreli, Elif Demir, Serenay Sorgeç; Jason Furkan Şahin; Glauce Berfin Batı)
Mesci yerinde bir kararla Müller’in kısa sözsüz oyunu ‘Medea Play’i de bu Medea dizisine dâhil ediyor. Bir yerde tüm yazdıklarının ölümle ilgili olduğunu söylemiş olan Müller, final bölüme girmeden izlediğimiz ‘Medea Play’de ölümü fiilen sahneye çıkarıyor. Çocuk Medea ile ikili ölümün ilişkisi belki de Medea’nın ölüp yeniden doğarak aşklardan, intikamlardan ve cinayetlerden arınmış bir beyaz sayfa açma arzusudur…
(Çocuk Medea Sükûn Işıtan, Ölüm Kürşat Kurnaz, Umut Yılmaz; Jason Furkan Şahin; Koro Nazlı İnan, Serenay Sorgeç, Aleyna Güreli, Elif Demir)
‘Argonotlu Manzara’da, kronolojiyi bir kez daha tersyüz eden Müller, Medea’nın Jason ve çetesi Altın Post peşinde Kolkhis’e geldikleri zamanki yaşamına odaklanır. Fonda gemiye dönüşen dekorda Argonotları canlandıran büyük koronun kürek çekerek ülkeye doğru yol aldıkları izlenirken, Medea’nın ihanetinin temelindeki nedenler araştırılır. Müller, Medea’nın sadece Jason’a tutkusu yüzünden değil, ortamının siyasal ve ekonomik çarpıklıklarının bilinciyle, hayat ile ölüm arasındaki sınırın yok olduğu, yıkılacağını öngördüğü anayurdundan kaçmak için de Argonotlarla işbirliğine gittiğini iddia eder. Günümüze doğrudan bağlanan bu anlatısı belki de Medea’nın gerçek hikâyesidir. Kim bilir…
Müller ortaya koyduğu sorunsala çözüm, sorulara cevap aramaz. Ayşe Emel Mesci de oyunu tüm ekibin bu sorulara cevap ararcasına izleyicilerin gözünün içine bakarak donup kaldığı benzersiz bir finalle sonuçlandırır.
(Medea Sükûn Işıtan, Koro Aleyna Güreli, Nazlı İnan, Elif Demir, Berfin Batır, Sevtap Aktekin, Melis Özpaça, Serenay Sorgeç, Kürşat Kurnaz, Umut Yılmaz, Furkan Şahin, İşçi Furkan Şahin, Filistinli Kadın Melis Özpaça, Vietnamlı Kadın Nazlı İnan)
‘Medea-Material’, son yıllarda Devlet Tiyatrolarımızdan çıkan en özgün, sağlam ve etkileyici işlerden biri. İzlenmesi şart olan bu oyunu Festival’de kaçırmışsanız hayıflanmanıza gerek yok. Sezon boyunca hem Ankara’da hem İstanbul Üsküdar Tekel Sahnesinde sahnelenecek.
