Freud, Post Yahudilik vs… -4

DEN HAAGLI¹ NE CEVAP VERMİŞ OLABİLİRDİ FREUD’A?

Viyana beyaz bir örtü altındaydı. Dokunulmamıştı karlara henüz. En küçük bir postal izi bozmuyordu gök üzerinden yumuşakça süzülen kristal tanelerinin sükûnetini. Faşist çetelerin sokak savaşlarının, imparatorluğun başkentine nefret ve korku tohumlarını ekmelerine henüz vardı.

Freud, sevgili vatanından henüz sürgüne çıkarılmamıştı.

Den Haag’ın sakininin de kendi halkı tarafından ebediyen lanetlenme fermanı ise rabbiler tarafından çoktan imzalanmıştı.

***

Postacı üzerindeki yumuşacık karları silkeleyerek kapıyı nihayet çalacaktı. Uzatılan mektubu heyecanla aldı psikanalist. Den Haag’dan geliyordu. Geçmişten geleceğin ufkuna uzanıyordu Benedictus De Spinoza. Kendi ‘Tractatus’undan psikanalistin ‘Musa ve Tek Tanrıcılık’ına bakmaya davet edilmişti. Kutluyordu Freud’u; Yahudi halkını büyücülerin, hipnozcuların, hahamların boyunduruğundan kurtarmak için verdiği mücadeleyi cesurca buluyordu.

“Maimonides’in eninde sonunda aklı geri plana itmesi, inancın arkasına koyması, Yahudi halkının çıkmazını arttıracaktır” diye yazacaktı mektubunda. Ekleyecekti; “Asıl kaybolmuş olan Maimonides’in kendisidir diyorsunuz. Tümü ile katılıyorum size. Maimonides herhalde ikimizi de Yahudiliğe ihanetle ve ateist olmakla suçlayacaktı.”

***

Freud’dan, Marx’tan, Mendelssohn’dan önce yeni bir Yahudiliğin temellerini atmaya çalışacaktı Spinoza. O da Cervantes gibi “kitapların kitabını” yazmaya karar vermişti. İsa’ya olan sempatisi, her şey bir yana, onun yeryüzü yasalarını özenle öbür taraftakilerden ayırmaya çalışması da olacaktı. “Sezar’ın hakkı Sezar’a, İsa’nınki İsa’ya” önerisi, Musa’nın “Benden yana olanlar bu tarafa, diğerleri öte tarafa” buyruğundan çok farklı değil miydi?

Modern zamanlar ufukta belirecekti.

Freud tümü ile katılacaktı Spinoza’nın Maimonides eleştirisine. Feuerbach da, insanlar yeryüzündeki isteklerini gerçekleştirsin diye gökyüzünde arayış içindeler diyerek, dolaylı da olsa Spinoza’ya katılmayacak mıydı?

Yanılsama içindeydi insanlar. Sonsuz arzularına narsisizmleri bir meşruiyet kazandırmıyor muydu? Bilgelerinin uyarmasına rağmen kendi halkının da uzağında olmadığı bir duyguydu bu; ötekileştirmeler tek taraflı olamazdı diye düşünecekti Viyanalı büyük Yahudi. Kendi uzmanlık alanıydı bu. Kuşkuya yer yoktu bu konuda.

Sert eleştirisine rağmen yine de Yahudilikten ve onun yazgısından kopmayacaktı. Kendine özgü bir Yahudiliğe katkıda bulunacaktı. Daha önce belirtildiği gibi psikolojik Yahudilik yaklaşımı bugünün post Yahudiliğinin ve post Siyonizminin düşünsel ve kültürel temellerini oluşturacaktı.

Ötekileşmek istemeyen ötekileştirmezdi.

GOTTLOSEN JUDE²

Den Haag’dan Haskala’ya³ zor bir yol uzanacaktır. Direnecektir muhafazakarlık. Mevzi kaptırmamaya çalışacaktır büyücülük. İki bin yılın sürgününe sığınıp doğrulamaya çalışacaktır kendini tutuculuk. Ama Fransız ve Alman aydınlanmasının ardından Yahudi Aufklarung’u⁴ tarihin içinden zorlayacaktır köhnemiş büyücülüğü. Yeni bir Yahudilik türü Berlin’den Viyana’ya bir özgürleşme rüzgarı estirecektir. Serinliğinden bile nasiplenilemeyecektir Osmanlı’nın topraklarında. Oradaki Yahudilik de tahayyül bile edemeyecektir Aufklarung’u. Hatta bugün bile kanatlanamayacaktır entelektüalizmin sonsuz zenginliğine; salt mübadelenin nimetlerine odaklanıldığında düşünce yelken açamayacaktır bilinmez ufuklara. 17. yüzyılın Molière’i ile tanışmamış olmak, salt maddi çıkar arayışına kıstırılmış bir yaşamın getirdiği yoksulluğun bilincine dahi varılamamasına neden olacaktır.

Aydınlanma, ‘Gottlosen Jude’- laik Yahudi anlayışı ile, allak bullak edecektir, klasik Yahudi’nin içe dönük bin yıllık yaşantısını; duygu dünyası ile düşünce dünyası karşı karşıya gelecektir Yahudi entelektüelde. Kendisini tanımlamakta zorlanan inançsız Yahudi, kimi zaman Yahudiliğini inkar edecek, kimi zaman da hâlâ Yahudiliğini ileri sürebilecektir duygu dünyasında. Den Haaglı’ya bundan dolayı inançlı Levinas⁵, Yahudiliğin ruh dünyasının alt üst olmasından sen sorumlusun diyecektir. Bu karmaşayı sen başlattın diye ekleyecektir açıkça.

Doğru söyleyecektir Levinas(!); büyük devrimler tabii ki alt üst oluşun üzerinde yükselenlerdir. Köktenci, gelenekselci mevziisini kolay kaptırmak istemeyecektir çünkü hiçbir zaman.

Yeni bir Yahudilik önerilecektir nerede ise Aufklarung aydını tarafından. Yahudilik inanç temelli olmak zorunda değildir denecektir.

PSİKOLOJİK YAHUDİLİKTEN SEKÜLER YAHUDİLİĞE

Ama ne kalacaktır bu durumda Yahudilikten diyecektir tutuculuk.

Post Yahudiliğin tezleri başka şey söylese de denebilir ki, Yahudiliğin özü veya ütopyası kalacaktır temelde; Spinoza’dan Marx’a, oradan Freud’a, Buber’e, Yahudiliğe özgü büyük bir entelektüalizm, onun bitmez enerjisi kalacaktır. Varlığı her an yeni baştan sorgulayan bir düşünce bağımsızlığı kalacaktır.

Direnecektir psikolojik Yahudi siyasanın, toplumsalın, dinselin onu sorgusuzca koşullandırma, biçimlendirme istemlerine. Yahudiliğin (Judéité)⁶ tarihin akışında varlığını koruyabilmesinin sesli veya sessiz bir başkaldırıya borçlu olduğunu düşüneceklerdir.

Yahudilik durumuna ruhunun ta derinliklerinde sahip çıkacak olan psikolojik Yahudilik, Spinoza-Freud-Benjamin çizginde insanın ve insan-Yahudi’nin gerçek özgürlüğünü tavizsiz irdeleyecektir.

Yeryüzü yaşantısında mutlaka etiğin varlığını arayacaktır psikolojik Yahudi; Anders’i⁷ ile Jankelevitch’i⁸ ile etiği modern dünyada temel yol gösterici yapmaktan asla ödün vermeyecektir.

Etiğin kaynağını yanılsamalı büyülerin içinde değil mesela Aristo’da arayacaktır.

Ama sürgünden çok yeni gelmiş olarak, inançsız Yahudi bilimsel ve sanatsal yaratıcılığının ötesinde sosyal adaleti sonuna kadar savunan, kendisi için olduğu kadar komşusunun da özgürlük içinde var olması için mücadele eden olacaktır; Arendt, Yahudiliği reddetmeden kendi halkının ulusal baskısı dahil tüm totalitarizmleri   reddedecektir örneğin. Kutsal kitap onun için yeryüzünü düzenlemeye soyunan bir yasalar bütünü değil, evrensel kültüre götüren büyük bir hazine olacaktır öncelikle.

Chomsky tüm bir ömrünü geçirecektir bu arayışta.

İnançsız Freud, Süleyman’ın tapınağının yıkılmasını görünür olanın yok olup, yerini Yahudiliğin görünmez aslına bırakması olarak yorumladığında, seküler Yahudiliğin en verimli tanımını yapmış olacaktır.

Benedictus De Spinoza, din adamının halkı görünür olana yöneltmesinin, kutsalı cisimleştirme arayışı olduğuna ta Den Haag’tan işaret etmişti zaten.

Freud ekleyecekti Viyana’nın kararan ufkundan; “Yahudilik görünenle yetinseydi, mabedin yıkılması ile yok olacaktı. İki bin yıl yaşaması paradoksal olarak tapınağın yıkılması ile mümkün olmuştur; Yahudilik böylece görünmeyene, asıl olana dönüp iç zenginliğini sağlamak zorunda kalmıştır.

Psikolojik Yahudiliği açıklamış olacaktı Freud. Levinas’ın tersine Spinoza’nın mirasını büyütecekti.

MUHAFAZAKARLIĞI AŞMAK

Tarihin yasaları kozmosunkinden farklı değildir. Alman Aufklarung’u depreme uğratacaktır özellikle Orta Avrupa’nın ‘köhnemiş Yahudiliğinin’ ekonomik ve kültürel yapısını. ‘Tefeci Yahudi’ tiplemesi yok olmaya yüz tutarken, çok kimlikli seküler Yahudi’ye yol açılacaktır.

Avrupa Yahudiliği dinselin baskısından kurtulacak, yüzlerce yıllık uykusundan uyanacaktır. Tarihin içindeki yerini alacaktır. Kimi zaman sınıf savaşlarının içinde olacak, devrim harcının atılmasında kendine yakışan rolü üstlenecektir.

Psikolojik Yahudilik, Zweig’ı ile, Benjamin ve Freud’u ile, Torah’nın dahi alternatif yorumunu yazmaya koyulacaktır. Arendt’in dediği gibi miras aldığı büyük kültürel zenginliği kıskançlıkla kendine saklamayacaktır. İnsan-Yahudi, insanlığa hediye edecektir entelektüel zenginliğini.   

 Devam edecek…

¹ Spinoza. Den Haag olarak metinde ismi geçen yer ise, şu anda Lahey olan Güney Hollanda kenti.

² Tanrısız Yahudi.

³ Yahudi Aydınlanması, 18. ve 19. asırlarda Avrupa Yahudileri arasında ortaya çıkan bir toplumsal harekettir.

⁴ Yahudi aydınlanması. Haskala.

⁵ Varoluşçuluk, etik ve ontoloji ile ilgili çalışmalarıyla tanınan Yahudileri kökenli Fransız filozof (12 Ocak 1906 - 25 Aralık 1995).

⁶ Yahudi kimliği.

⁷ Yahudi asıllı Alman filozof.

⁸ Yahudi asıllı Fransız filozof ve müzikolog.