Ruh sağlığını korumak için devrimci bir seferberliğe ihtiyacımız var

1999’da Türkiye’yi vuran iki büyük deprem, yalnızca büyük can ve mal kaybına değil, bu tür felaketlerin ardından toplum ruh sağlığı alanında değerlendirme ve müdahalede bulunabilecek ulusal çapta kurumların eksikliğini hissettiren katastrofik  ruhsal sonuçlara da yol açtı. Hem felaketin boyutlarının çok büyük ve yıkıcı oluşu, hem de bu anlamda en çok yardıma ihtiyaç duyan kitleyi oluşturan çocuk ve gençlere yönelik ruh sağlığı hizmetlerinin eleman sayısı ve yaygınlık açısından yetersiz oluşu, doğru müdahale stratejilerini belirlemeyi ve uygulamayı güçleştirdi. Bu sorunlara rağmen, geçtiğimiz aylar içerisinde çeşitli akademik kurumlar, meslek örgüt ve dernekleri, yardım grup ve vakıflar ve tek tek bireyler gerek bölgede yaşayan, gerekse bölgeyi terkederek ruhsal yaralarıyla birlikte başka illere taşınan çocuklara ve gençlere (ve ailelerine) ruh sağlığı hizmetlerini örgütleyip sundular.

17 Ağustos’un ruhsal travma etkileri hakkında bazı genel bilgileri sunduktan sonra, bu geniş ölçekli travmayla başa çıkma yolunda yapılabilecekler hakkındaki görüşlerimi sunacağım.

Ruhsal travma, ‘dış kaynaklı bir felaketin yarattığı zihinsel durumun sonucu olarak, bireyin kendini geçici olarak çaresiz hissetmesi, daha önceleri işe yarayan savunma ve başa çıkma mekanizmalarının işlemez hale gelmesi’ olarak tanımlanabilir. Deprem ve sonrasında olanlar başlı başına anormal bir durumdur. Bu anormal duruma karşı ortaya çıkan tepkilerin de anormal nitelikte olması beklenir. Depremin ve doğurduğu ruhsal tepkilerin anormalliğinden söz ederken, bütün sürecin ‘doğallığını’ yadsıyor değilim. Hayatımızın rutinleri içinde yer almayan, alışılmadık bir durum olarak anormalliği kastediyorum. Bu anormal tepkilerin neler olduğunu bilmek ise, olayın psikolojik etkilerini anlamayı ve bunlarla başa çıkmayı kolaylaştırabilir.

Şiddetli bir depremden hemen sonra, en sık görülen durum şoktur. Hatta bazı insanlarda şok o derece ağırdır ki, duyguları ifade etmek çok zorlaşır. Bir donukluk ortaya çıkar. Bu durum, aslında yoğun sıkıntıya karşı organizmanın vermesi beklenen bir tepkidir. Bir süre için kişi kendini uyuşmuş, yaşamdan kopmuş gibi hissedebilir. O kopukluk, bir süre için ruhsal travmanın etkilerinin yıkıcı olmasını önleyebilir.

Durum zaman içinde nasıl seyreder? Bazı insanlar hemen tepki gösterir, bazılarının tepkileri ise aylar, hatta yıllar sonra, gecikmeli ortaya çıkabilir. Ortaya çıkan rahatsızlık verici tepkiler uzun zaman sürebileceği gibi, kısa zaman içinde  yatışması da mümkündür. Travmaya maruz kalmış kimi kişiler, olayın yaşandığı sırada çok enerjiktir ve sanki bu enerji sayesinde, olayla daha kolay başediyor gibi gözükebilirler. Ama aynı kişiler, bir süre sonra umutsuzluk ve karamsarlık yaşar.

İlk şoktan sonraki tepkiler kişiden kişiye ve aynı kişide zaman ekseni boyunca farklılıklar gösterir. Korku, endişe, suçluluk, pişmanlık, öfke, karamsarlık, panik, çaresizlik ve utanç gibi duygular çok derin ve yoğun yaşanır. Bu duygularda ani iniş-çıkışlar olur. Karamsarlık ve kaygı bakış açılarını etkileyebilir.

Orta ve uzun vadede, travmatik olayla birlikte ya da olaydan sonra başlayıp, müdahale edilmediği takdirde aylarca sürmesi muhtemel diğer belirtiler ise; insanlardan uzaklaşma ve yabancılaşma, psikosomatik şikayetler (karın ağrısı, döküntü gibi), ‘disosiyatif’ belirtiler (rüyada gibi hissetme, çevreyi ve bedeni değişmiş gibi algılama), yorgunluk/ bitkinlik, konsantrasyon bozukluğu, travmatik olayı tekrar yaşıyormuş hissi, sürekli ‘teyakkuz’ halinde olma ve kendi kendine zarar verici davranışlarda bulunma olarak özetlenebilir.

Çocuklar ve tepkileri

Şiddetli ve yıkım yaratan büyük bir deprem felaketini yaşayan herkesin ağır ya da hafif psikolojik rahatsızlıklar yaşaması normaldir. Fakat, bunun normal ya da beklenen bir süreç olması, müdahale edilmeyeceği anlamına gelmemelidir. Bu yazının amacı olası müdahalenin nasıl olacağı hakkında bir tartışmaya katkıda bulunmaktır.

Bölgeden bulgular… Gölcük, Yalova ve Adapazarı’ndaki geçici yerleşim yerlerinde, travmatik durumlarla ilişkili  stres bozukluklarına en yatkın grup olan çocuklar ve aileleri/öğretmenleriyle süren çalışmalardan elde ettiğimiz deneyim, yaşadığımız depremin psikolojik sonuçlarının, çeşitli felaketler geçiren farklı ülkelerdeki afetzede çocuk ve gençlerde saptananlarla benzerlik gösterdiğini ortaya koymaktadır. Çocuklar kendilerini yetişkinler kadar kolayca doğrudan ve sözel bir biçimde ifade edemezlerse de, yaşadıkları korku veya çaresizliği davranışlarındaki bozukluklarla ya da yaşanan kötü olayı konu alan oyunları sıkça tekrarlayarak dışa vurabilirler. 

En sık rastlanan belirtiler arasında; yaşından küçük davranışlar ve daha önce öğrenilen becerilerin kaybolması (altına kaçırma, bebeksi konuşma vs.), ayrılık anksiyetesi (anne-babadan uzak kalmamak için her yolu deneme), hiperaktivite (özellikle çocuğun anne-babada gözlemlediği çaresizliğin doğurduğu), duygusal alışveriş güçlüğü, yıkıcı ve öfkeli davranışlar, iştahta artma veya azalma, uyku bozuklukları, kabuslar ve  geleceğe yönelik umutsuzluk sayılabilir.

Bu tür ‘travma sonrası stres bozukluğu’ belirtileri depremi yaşamış çocukların yaklaşık yüzde 50’sinde ilk üç ay içerisinde ciddi düzeyde gözlenmekteydi. Bölgede altıncı ayda yapılan değerlendirmeler bu oranın aşağı yukarı sabit kaldığını göstermektedir.

Kimler riskte?

Bir insanın travmaya nasıl yanıt vereceği, genetik altyapısı, özgeçmişi, varolan fiziksel ve ruhsal bozuklukları ile çevresinden ne kadar destek alabileceği gibi birbirinden farklı faktörlerce etkilenir. Deprem sonrasında hangi çocuklarda travmaya bağlı stres bozukluğu görüleceği kesin olarak bilinmemekle birlikte, çocuğun özgeçmişinde hiperaktivite ve annesinde anksiyete (panik, fobi, evham, takıntı gibi) öyküsü bulunmasının, önemli risk faktörleri oldukları bilinmekte. Ayrılığa dayanıksızlık, duyguların donuklaşması, gerçeklikten kopma, şaşkınlık ya da hayalperestlikte artış, üzüntü, yaşamın çok zor olacağına dair bir inanç ve karamsarlık gibi belirtiler uzun vadeli problemlerin ortaya çıkma olasılığını arttıran işaretler olarak yorumlanır. Ülkemizde yaşananlardan etkilenen kitlenin büyüklüğünü düşündüğünüzde, yüksek riskli sayılacak çocuk ve genç sayısının on binlerle ölçülecektir. Yapılacak ‘müdahalelerin’ bu sayıyı hesaba katarak planlanması gereğini de görebilirsiniz.

Geniş ölçekli bir travma sonrasında mümkün olabildiğince çok sayıdaki etkilenmiş kişiye ulaşıp, etkin biçimde müdahalede bulunabilmek içinse, öncelikli risk gruplarını belirlemek ve kime hangi müdahalenin yapılacağına karar vermek önem taşıyor. Psikiyatri ve psikoloji alanında uygulayageldiğimiz geleneksel tedavi modelini kullanarak bu durumla yeterince ve gereğince başa çıkmak mümkün gözükmemekte.

Tutumlar… 

Aileden, davranış değişiklikleriyle ilgili detaylı bilgi edindikten sonra, travmatize olmuş bir çocuğu ele alırken atılması gereken ilk adım, çocuğun kafasında oluşabilecek belirsizlik durumuna bir açıklık getirmek olmalıdır. Çocuğun soruları mümkün olduğunca doğru ve net bir şekilde cevaplanarak olayı anlaması sağlanmalı ve yaşadığı ciddi durum hakkında yaşına uygun bir ifade şekliyle bilgi verilmelidir. Bilgi verici ya da değerlendirici konuşmalar yaparken, çocuğun yaşına uygun hareket etmek çok önemlidir. Çocuğun neyi kavrayabileceği ya da hangi yollardan tepkisini gösterebileceği, genel gelişim düzeyine (dil, hayal gücü gibi) bağlıdır.

Duygu ve düşüncelerin ifadesi

Çocuğun duygularını ifade edebilmesine fırsat tanınmalıdır. Tek seanslık bir grup aktivitesinin bile, değerlendirme amaçlı kullanımı dışında, bazı çocuklarda travma kaynaklı belirtilerin ortadan kalkmasında ya da hafiflemesinde rol oynadığı gösterilmiştir.

Sınıflarda

Özellikle duygularını sözle ifade edemeyenler için resim, hikâye anlatma ya da drama gibi araçların kullanımı teşvik edilebilir. Bu amaçla tasarlanmış özel sınıf aktiviteleri düzenlenebilir ve bu faaliyetler profesyonel süpervizyon alan öğretmenler tarafından sınıf içinde başarıyla yürütülebilir.

Ruh sağlığını koruma aktiviteleri

‘Debriefing’ gibi duygu ifadesini teşvik eden bir yöntemin işe yaraması büyük ölçüde sonrasındaki ruh sağlığını koruyucu uygulamalara bağlıdır. ‘Debriefing’ uygulanıp kendi haline bırakılan çocukların sorunlarının paradoksal bir artış gösterebildiğini görmekteyiz. Duyguların ifade edilip adeta ‘ortada bırakılması’ toparlanmayı önleyebilir. Gerisi getirilemeyecek iyi niyetli müdahalelere kalkışmak, sorunların ağırlaşmasına sebep olabilir. Trafik kazalarından sonra karga tulumba taşındığı için canını ya da bir organını kaybeden kişilerin durumunu andıran bu tür iyi niyetli hataların azaltılmasının ana yolu ise geniş kitleleri psikolojik ilk yardım ve travma sonrası ruh sağlığı hakkında aydınlatmak ve bilgilendirmekten geçer.

Çocukların hayatında ilişkilerin devamlılığı esastır. Yarım kalma olasılığı olan ilişkilerden kaçınılması çocuğun yararına olacaktır. İmkanlar elverdiği ölçüde çocuğun gündelik alışkanlıklarının devamının sağlanması açısından okula devamlılık ayrıca önem taşımaktadır. Bu çerçevede, okulların deprem bölgelerinde zor koşullarda ve özveriyle açılmaları, çocukların ruh sağlığına önemli katkıda bulunmuştur.

Çocuk, gündelik yaşamına geri dönerken, sosyal çevresinden (aile, okul, öğretmen..) destek alabilmesi için,  aile bireyleri ve öğretmenlere yönelik destekleyici-bilgilendirici çalışmalar yapılabilir. Bu çalışmaların ‘bir terapi etkisi gösterebileceği’, yani problemlerin büyümesini önleyebileceği, toplumda bir uyanıklık ve bilinç oluşturarak problemin etkisini hafifleteceği benzer felaketleri yaşamış toplumların deneyimlerinden bilinmektedir. Özellikle kalabalık kitlelere yönelik ruh sağlığı çalışmalarında, alışılmış doktor-hasta, terapist-danışan klinik kalıbının dışına çıkılmasının zorunluluğu apaçıktır. Yaygın kitlelere yönelik ruh sağlığı çalışmalarının, bir tür seferberlik anlayışı ile yapılmasını sorunların hafifletilmesi ve kontrol altına alınması için geçerli bir yol olarak görmekteyiz.

Temel ihtiyaçlar gerek ama yetmez. Bütün bu sürecin en önemli noktası, çocuğun kendini güvende hissetmesidir. Çocuğun birlikte olduğu anne-babasının ve öğretmenlerinin yaşama koşullarının düzeltilmesi, bu yolda önemli bir başlangıç adımıdır. Ruh sağlığı alanında çalışanlar olarak, hayatın temel gereklerine yönelik faaliyetleri (barınma, beslenme, temizlik gibi) bu anlamda terapötik bulup desteklerken, temel desteklerin sağlanmasının ruh sağlığını korumaya yetmediğini de biliyoruz.

Deprem sonrasında yeni rollerimiz

Travma, uzmanlıkları, pozisyonları ve mevcut görev tanımlarını altüst ederek, kendi önceliklerini dayattığında toplumun ögelerinin bu yeni duruma göre rollerini tekrar tanımlamaları bir ilk adım. Örneğin, kitlesel travma öncesinde benzeri sorunlarla tek tek karşılaştığında, polikliniğe gelen hasta ve tedavisi modelini başarıyla uygulayan uzman psikiyatrist yeni bir durumla karşı karşıya. Kendi uzmanlığının kalıpları dışına çıkarak, bir hizmet koordinatörü, yeni hizmet yolları buluşçusu ya da hayat kurtarıcı gibi davrandığında alışılmıştan farklı bir rol oynamak zorunda olduğunun, böylece uzmanlık sınırlarının çok dışına çıktığının o da farkında. Ama davetsiz gelen felakete uygun bir karşılık vermekten başka çare bulunmadığını gören her uzman, bu dönemde rolünü otomatik olarak yeni durumun gereğine göre gözden geçirdi. Bunu çevresel değişikliklere uyumun bir göstergesi olarak görebiliriz. Aksi ne olabilirdi ya da ne oldu? Odanızda oturup, hastalarınızın gelip tedavi olmasını beklemek… Bir başka şekli ise, alana gidip tedavi olması gerekenleri belirleyip, onları tedaviye almak. Tabii, binlerce ve onbinlerce kişiyi bu özellikte gördüğünüzde, büyük çoğunluğa pek bir şey yapamamak.

Toplumun ruh sağlığı

17 Ağustos’tan çıkartılabilecek derslerden biri, ruhsal tedavinin birey-ötesi düzeyde ve toplumu koruyucu bir biçimde düzenlenmesinin kaçınılmazlığı oldu. Ruh sağlığının herkese gerekli olduğunu kavrayan topluma, ruh sağlığını ulaştırma modellerinin ortaya konması ve uygulanması gereken bir evredeyiz. Çocuklarla olan çalışmalarda okullar ve öğretmenler, annelerle ve babalarla gönüllüler, toplumun çeşitli kesimleriyle sanatçılar, sporcular… Ruh sağlığını terapi koltuğu veya antidepresandan ibaret görmüş birçok kişi, 17 Ağustos sonrasında ruh sağlığının toplum düzeyindeki çalışmalarla ilgisini hızla kavradı. Felaketin hemen sonrasında toplumun sarsılıp yere çökmesinin ardından nasıl doğrulacağı, geleceğe dönük güvenin nasıl geri geleceği tartışılıyor. Toplumun normal tepkisi olan dağılma eğilimine girmesinin önlenmesi, yeni bir örgütlenmeyle rol dağılımının tekrar yapılması ve fırsatları değerlendirerek kimliğini yenileyen bir topluma dönüşmek…

Önümüzdeki aylarda, toplumsal düzeyde ruh sağlığını korumaya ve toparlamaya yönelik kitlesel program modellerinin üretilip, bilimsel geçerliliklerinin sınanması ve uygun olanların hayata geçirilmesi gerekiyor. Devrimci bir seferberliğe ihtiyaç var.